Organizacje pozarządowe (NGO – Non-Governmental Organizations) to instytucje niezależne od administracji publicznej i sektora komercyjnego, które działają na rzecz dobra publicznego. Przybierają różne formy, takie jak fundacje, stowarzyszenia czy inne organizacje społeczne, a ich głównym celem jest realizacja misji społecznych, kulturalnych, edukacyjnych, charytatywnych, sportowych, ochrony środowiska, wspieranie praw człowieka oraz grup marginalizowanych. Działają one na zasadach non-profit, co oznacza, że uzyskiwane przez nie środki są w całości przeznaczane na cele statutowe, a nie na generowanie zysku.
W Polsce funkcjonuje ponad 130 tysięcy zarejestrowanych organizacji pozarządowych, dostępnych kompleksowo w Rejestrze NGO. Ich działania obejmują m.in.:
Działalność charytatywną – wsparcie dla potrzebujących, organizacja zbiórek i pomocy dla osób ubogich, chorych czy poszkodowanych.
Edukację – organizacja warsztatów, szkoleń, kursów, wspieranie rozwoju dzieci, młodzieży oraz dorosłych.
Ochronę zdrowia – promocja zdrowego stylu życia, wsparcie finansowania leczenia, zakup sprzętu medycznego.
Ochronę środowiska – działania ekologiczne, promocja zrównoważonego rozwoju i ochrona przyrody.
Działalność kulturalną i sportową – organizacja wydarzeń kulturalnych i sportowych, wspieranie lokalnych tradycji i sztuki.
Prawa człowieka i demokracja – obrona praw obywatelskich, wspieranie inicjatyw demokratycznych, monitorowanie przestrzegania praw człowieka.
Organizacje pozarządowe (NGO) w Polsce, w tym fundacje i stowarzyszenia, mają obowiązek rozliczania się wobec różnych instytucji, takich jak Krajowy Rejestr Sądowy (KRS) oraz Krajowa Administracja Skarbowa (KAS). Rozliczenia te obejmują zarówno kwestie formalno-prawne, jak i podatkowe.
Organizacje pozarządowe mogą także działać, realizując tzw. sfery pożytku publicznego, zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Ustawa ta definiuje określone obszary, w których organizacje mogą podejmować działania, takie jak pomoc społeczna, ochrona zdrowia, edukacja, wspieranie kultury i sztuki, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu, działalność na rzecz osób niepełnosprawnych, wspieranie rodziny, czy ochrona środowiska. Organizacje działające w tych obszarach mogą uzyskać status organizacji pożytku publicznego (OPP), co uprawnia je m.in. do otrzymywania 1,5% podatku dochodowego od osób fizycznych.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie określa warunki, pod którymi odpłatna działalność pożytku publicznego prowadzona przez organizację pozarządową przekształca się w działalność gospodarczą, wymagającą rejestracji.
Działalność odpłatna pożytku publicznego staje się działalnością gospodarczą, jeśli spełnione są dwa warunki:
Wynagrodzenie przekracza koszty – jeżeli organizacja pobiera opłaty, które są wyższe niż rzeczywiste koszty prowadzenia danej działalności.
Wynagrodzenie pracowników – jeśli przeciętne wynagrodzenie osoby zatrudnionej przy tej działalności za ostatnie trzy miesiące przekracza trzykrotność przeciętnego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, ogłoszonego przez prezesa GUS.
Te przepisy wprowadzają bardziej restrykcyjną definicję działalności gospodarczej w stosunku do organizacji pożytku publicznego niż dla innych podmiotów. W praktyce oznacza to, że jeśli organizacja pobiera opłaty za swoje działania, a te opłaty przekraczają koszty lub wynagrodzenia pracowników są wyższe niż określone limity, działalność ta uznawana jest za gospodarczą i wymaga odpowiedniej rejestracji. Wyjątkiem są przypadki, w których dany rodzaj działalności jest wyłączony z definicji działalności gospodarczej na mocy innych ustaw, np. w przypadku prowadzenia szkół, co wynika z ustawy o systemie oświaty.
Organizacje pożytku publicznego mogą prowadzić działalność gospodarczą, pod warunkiem, że ma ona charakter pomocniczy w stosunku do ich działalności statutowej. Wszelkie nadwyżki finansowe (dochody) z działalności gospodarczej muszą być przeznaczone na realizację celów pożytku publicznego.
Nowelizacje ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie wprowadziły te zasady, które powinny być odzwierciedlone w dokumentach wewnętrznych organizacji, takich jak statut czy uchwały.
Działalność pożytku publicznego, zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, to działalność społecznie użyteczna prowadzona przez organizacje pozarządowe oraz inne uprawnione podmioty w sferze zadań publicznych określonych w ustawie. Jest to aktywność, która służy dobru wspólnemu, realizując cele w obszarach określonych jako zadania publiczne, takich jak podtrzymywanie tradycji narodowej, ochrona zdrowia, upowszechnianie praw kobiet, ochrona środowiska, edukacja czy działalność charytatywna. Działalność ta jest określona w statucie organizacji i może być prowadzona w dwóch formach:
Działalność nieodpłatna – organizacja realizuje swoje cele statutowe bez pobierania opłat od beneficjentów.
Działalność odpłatna – organizacja może pobierać opłaty za swoje usługi, ale wciąż działa w ramach celów statutowych, bez konieczności rejestrowania działalności gospodarczej.
Oprócz organizacji pozarządowych (stowarzyszeń, fundacji), działalność pożytku publicznego mogą prowadzić:
Organizacje kościelne i jednostki organizacyjne kościołów,
Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego,
Spółdzielnie socjalne,
Spółki akcyjne i spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
Kluby sportowe działające jako spółki.
Warunkiem jest, aby te podmioty nie działały w celu osiągnięcia zysku, cały dochód przeznaczały na realizację celów statutowych oraz nie przeznaczały zysku do podziału między udziałowców, akcjonariuszy czy pracowników.
Działalność organizacji w sferze pożytku publicznego oznacza, że jej statutowe działania wpisują się w jeden lub więcej obszarów określonych przepisami prawa. Aby organizacja była uznana za działającą w tej sferze, wystarczy, że realizuje zadania należące do jednego z tych obszarów. Przykładowo, jeśli organizacja koncentruje się na wsparciu osób niepełnosprawnych, może to obejmować takie działania jak organizowanie zajęć rekreacyjnych, prowadzenie rehabilitacji czy oferowanie kursów zawodowych. Tym samym realizuje zadania związane z "działaniami na rzecz osób niepełnosprawnych", co oznacza, że działa w obszarze pożytku publicznego.
Sfera pożytku publicznego obejmuje realizację zadań publicznych w różnych dziedzinach, określonych w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie:
pomocy społecznej, w tym pomocy rodzinom i osobom w trudnej sytuacji życiowej oraz wyrównywania szans tych rodzin i osób;
działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;
działalności charytatywnej;
podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego;
ochrony i promocji zdrowia;
działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy;
działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn;
działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym;
działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
działalności wspomagającej rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej;
działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;
nauki, szkolnictwa wyższego, edukacji, oświaty i wychowania;
wypoczynku dzieci i młodzieży;
kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego;
wspierania i upowszechniania kultury fizycznej i sportu;
ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;
turystyki i krajoznawstwa;
porządku i bezpieczeństwa publicznego;
obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji;
ratownictwa i ochrony ludności;
pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;
upowszechniania i ochrony praw konsumentów;
działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami;
promocji i organizacji wolontariatu;
pomocy Polonii i Polakom za granicą;
działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą;
działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka;
przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym;
działalności na rzecz organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3, w zakresie określonym w pkt 1-32.”;
Zgodnie z art. 215 Ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U. Nr 149, poz. 887), od 1 stycznia 2012 r. wprowadzono nowy obszar działalności pożytku publicznego. W art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie dodano nowy punkt 1a, który brzmi: „1a) wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej". Oznacza to, że organizacje pozarządowe mogą realizować swoje cele statutowe również poprzez działania mające na celu wsparcie rodzin oraz systemu opieki zastępczej.
Działalność odpłatna pożytku publicznego to działania prowadzone przez organizację pozarządową w ramach jej celów statutowych, które wpisują się w obszary pożytku publicznego określone w art. 4 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. W ramach tych działań organizacja może pobierać opłaty od beneficjentów lub innych nabywców usług, takich jak urzędy czy firmy. Przykłady działalności odpłatnej obejmują:
sprzedaż towarów i świadczenie usług, np. w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej osób niepełnosprawnych zgodnie z ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
integrację i reintegrację zawodową oraz społeczną osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, zgodnie z ustawą z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym oraz ustawą o spółdzielniach socjalnych z dnia 27 kwietnia 2006 r.;
sprzedaż przedmiotów otrzymanych jako darowizny.
Cały przychód z działalności odpłatnej musi być przeznaczony na prowadzenie działalności pożytku publicznego (zarówno odpłatnej, jak i nieodpłatnej). W przypadku, gdy organizacja narusza zasady prowadzenia działalności odpłatnej, np. poprzez przekroczenie limitów, organ administracji publicznej (np. starosta) może nakazać złożenie wniosku o wpis działalności gospodarczej do KRS w ciągu 30 dni. Jeśli organizacja nie złoży tego wniosku, administracja zawiadomi KRS o prowadzeniu działalności gospodarczej bez wpisu, co może skutkować nałożeniem grzywny.
Działalność nieodpłatna pożytku publicznego to statutowa działalność organizacji, w której realizowane są zadania pożytku publicznego, ale bez pobierania wynagrodzenia od beneficjentów. Wszystkie działania realizowane w tej formie są skierowane na wspieranie społeczności lub grup docelowych zgodnie z misją organizacji, bez generowania zysku dla samej organizacji.
Od 1 stycznia 2004 r. ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych umożliwia organizacjom pozarządowym inwestowanie swoich środków finansowych bez konieczności płacenia podatku dochodowego, pod warunkiem spełnienia określonych warunków. Organizacje mogą inwestować kapitał poprzez:
zakup bonów skarbowych oraz obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i jednostki samorządu terytorialnego,
zakup innych papierów wartościowych za pośrednictwem firm specjalizujących się w zarządzaniu portfelami inwestycyjnymi na zlecenie,
nabywanie jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych.
Zwolnienie z podatku dochodowego ma zastosowanie, jeśli dochód z inwestycji zostanie przeznaczony na realizację celów statutowych organizacji. Nie ma tu znaczenia, w jakim terminie środki zostaną wydatkowane, ważne jest, aby były przeznaczone na cele określone w art. 17 ust. 1 pkt 4 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych. Wśród tych celów znajdują się m.in.: działalność naukowa, oświatowa, kulturalna, ochrona zdrowia, dobroczynność, pomoc społeczna, rehabilitacja zawodowa i społeczna osób niepełnosprawnych, a także kult religijny.
Dzięki tym regulacjom, organizacje pozarządowe mogą zarządzać swoimi środkami finansowymi w sposób efektywny, korzystając z narzędzi inwestycyjnych, bez ryzyka dodatkowego opodatkowania, o ile dochód jest wykorzystywany zgodnie z ich celami statutowymi. Wcześniej brak jednoznacznych przepisów w tej kwestii prowadził do licznych sporów sądowych z urzędami skarbowymi, ale obecne przepisy wyraźnie precyzują zasady inwestowania środków przez NGO.
Współpraca finansowa między administracją publiczną a organizacjami pozarządowymi obejmuje różnorodne formy wsparcia, które wykraczają poza proste zlecanie realizacji zadań publicznych i przekazywanie dotacji. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie przewiduje kilka form finansowej współpracy, w tym umowy partnerskie, partnerstwo publiczno-prywatne oraz inicjatywy lokalne. Istnieje również możliwość przekazywania bezzwrotnych środków w ramach umów międzynarodowych, zwłaszcza funduszy strukturalnych Unii Europejskiej, których dystrybucją zajmują się instytucje publiczne.
Wyróżniamy sześć głównych form współpracy finansowej między administracją a sektorem pozarządowym:
Powierzanie zadań publicznych – administracja zleca organizacji pozarządowej wykonanie zadania publicznego wraz z dotacją na pełne sfinansowanie jego realizacji (art. 5 ust. 4 pkt 1 ustawy).
Wspieranie zadań publicznych – administracja wspiera wykonanie zadania przez organizację poprzez częściowe dofinansowanie, przy czym organizacja sama pokrywa resztę kosztów (art. 5 ust. 4 pkt 2 ustawy).
Inicjatywy lokalne – organizacje i mieszkańcy mogą wspólnie z administracją realizować lokalne inicjatywy, które odpowiadają na potrzeby społeczności (art. 5 ust. 2 pkt 6 ustawy).
Umowy partnerskie – współpraca może odbywać się na zasadzie partnerstwa, zgodnie z ustawą o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (art. 5 ust. 2 pkt 7 ustawy).
Partnerstwo publiczno-prywatne – organizacje pozarządowe mogą brać udział w przedsięwzięciach realizowanych wspólnie z sektorem publicznym i prywatnym w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego (art. 11 ust. 5 ustawy).
Umowy międzynarodowe – środki ze źródeł zagranicznych, w tym fundusze strukturalne UE, mogą być przekazywane organizacjom pozarządowym na podstawie umów międzynarodowych (art. 11 ust. 5 ustawy).
Oprócz powyższych form, inne ustawy, takie jak Ustawa o pomocy społecznej, Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu niepełnosprawnych, przewidują także zlecanie zadań publicznych i przekazywanie dotacji organizacjom pozarządowym. W każdym przypadku tryb zlecania zadań publicznych oparty jest na przepisach Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Środki publiczne mogą być również przekazywane organizacjom pozarządowym w formie zamówień publicznych, co oznacza, że organizacje mogą uczestniczyć w przetargach i konkursach ogłaszanych przez instytucje publiczne.
Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (art. 11 ust. 1) przewiduje dwie formy współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi: wspieranie oraz powierzanie realizacji zadań publicznych. Obie formy wymagają ogłoszenia konkursu, którego wynik decyduje o przyznaniu dotacji. W ogłoszeniu konkursu organ administracji musi jasno określić, czy dotyczy on wspierania czy powierzania zadania.
Powierzanie polega na tym, że administracja zleca pełne wykonanie zadania publicznego organizacji pozarządowej, zapewniając na ten cel pełne finansowanie w postaci dotacji. Oznacza to, że organizacja nie musi angażować własnych środków finansowych – całość kosztów realizacji zadania pokrywa dotacja otrzymana od administracji.
Wspieranie oznacza, że administracja przyznaje dotację na częściowe sfinansowanie realizacji zadania publicznego. Oznacza to, że organizacja musi zapewnić wkład własny, czyli dodatkowe środki (finansowe lub rzeczowe), które uzupełnią dotację i umożliwią pełne zrealizowanie zadania. Wkład ten może obejmować np. pracę wolontariuszy, zasoby materialne czy wkład finansowy. Administracja może także zdecydować, że wkład własny może być rzeczowy lub „ludzki” (np. praca wolontariuszy), co umożliwia przyznanie pełnej dotacji.
Chociaż formalnie różnice między tymi dwiema formami są jasne, w praktyce organizacja może dobrowolnie zadeklarować wkład własny także w konkursie na powierzanie. Z tego powodu, w niektórych przypadkach, efektywnie realizacja zadania może wyglądać podobnie zarówno przy wspieraniu, jak i powierzaniu.
